Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny to jeden z najciekawszych a jednocześnie najbardziej niedocenionych zabytków Iławy. Choć jego budowa rozpoczęła się dopiero w 1931 roku, historia samej parafii sięga połowy XIX wieku. I jest nieodłącznie związana z historią miasta: z jego rozwojem, wojskiem i trudnymi kolejami losu w okresie powojennym.
Do połowy XIX wieku w Iławie istniał tylko jeden kościół. Był to kościół ewangelicki (obecnie Kościół Przemienienia Pańskiego – tzw. „czerwony”), do którego uczęszczali zarówno Niemcy, jak i mieszkający w Iławie Polacy. Sytuacja zmieniła się wraz z przeniesieniem do Iławy z Bonn szwadronu ułanów. Żołnierze ci byli wyznania katolickiego. Początkowo nabożeństwa dla nich odbywały się w iławskiej gospodzie. Sytuacja zmieniła się jednak w 1855 roku, gdy Fryderyk Wilhlem IV przekazał katolikom z Iławy i okolic ruiny spalonej ujeżdżalni, która znajdowała się w pobliżu dawnej Bramy Lubawskiej, na obrzeżach ówczesnego Starego Miasta (na zapleczu dzisiejszych ulic Dąbrowskiego i Niepodległości). Z czasem przekazany katolikom teren powiększono o stajnię, która przylegała do ujeżdżalni.
Katolikom brakowało jednak środków finansowych na budowę w tym miejscu własnego kościoła. Zbiórki i kwesty, które zorganizowano w Iławie i w całej diecezji, umożliwiły jednak dość szybko rozpoczęcie prac budowlanych. 27 czerwca 1858 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę świątyni. Uroczystość konsekracji nowego kościoła ku czci Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny miała miejsce 31 maja 1860 roku. Pierwszym duszpasterzem w nowej placówce misyjnej mianowano Heinricha Benjamina, który był wcześniej wikariuszem w Oliwie. Placówkę podniesiono do rangi parafii 24 grudnia 1860 roku. Niewielki kościół wrósł na stałe w krajobraz Iławy. Budowlę zobaczyć można na wielu zdjęciach i pocztówkach z okresu przedwojennego.
W tym samym czasie liczba katolików w Iławie zaczęła się powiększać. W 1859 roku było ich 230, w 1880 roku już 528 a w 1928 roku aż 1598. Powierzchnia kościoła coraz częściej okazywała się zbyt mała wobec zwiększającej się liczby wiernych i stale powiększającej się liczby żołnierzy, którzy trafiali do Iławy. W tej sytuacji w lipcu 1914 roku przystąpiono do sporządzenia projektu budowy nowego kościoła katolickiego. Plany te pokrzyżował jednak wybuch I wojny światowej. Co prawda analizowano jeszcze możliwości rozbudowy istniejącego kościoła, jednak ostatecznie, z uwagi na zwartą zabudowę i brak terenu, zrezygnowano z tych planów.
Na decyzję o budowie nowego kościoła po raz kolejny miało wpływ wojsko. Na początku lat ’30 XX wieku w Iławie pojawiła się następna spora grupa żołnierzy wyznania katolickiego. 1 sierpnia 1930 roku podjęto decyzję o budowie dla nich i dla całej społeczności katolickiej nowej świątyni. Prace na wolnym placu na południe od istniejących koszar piechoty (przy dzisiejszej ulicy Wyszyńskiego) rozpoczęto jesienią 1931 roku. W styczniu 1933 roku kościół był już gotowy w stanie surowym. Świątynię, konsekrowaną w czerwcu 1933 roku, wzniesiono w stylu modernistycznym według projektu wybitnego niemieckiego architekta Dominikusa Böhma. Prace budowlane realizowała iławska firma należąca do Franza Voighta. Wyposażenie kościoła ufundowali sami mieszkańcy.
Do wybuchu drugiej wojny światowej administratorami bądź proboszczami w iławskiej parafii katolickiej byli duchowni: Heinrich Benjamin (od 1860 roku), Michael Czapiewski (od 1866 roku), Franz Żurawski (od 1869 roku), Rudolf Gehrt (od 1870 roku), Maximilian Brandenburg (w 1873 roku), Viktor Schleger (od 1873 roku), Felix Dobbek (od 1889 roku), Georg Pabusch (od 1899 roku), Atanasius Bloch (od 1901 roku), Reginald Hackert (od 1912 roku), Stanislaus Zabrocki (w 1917 roku), Johannes Krysinski (od 1918 roku), Paul Andreas Masiak (w 1919 roku), Albert Maier (od 1921 roku) i Bruno Basner (od 1935 roku).
Z zachowanych relacji wynika, że kościół nie został zniszczony bezpośrednio w wyniku działań wojennych. Ucierpiał jednak znacznie w trakcie obecności wojsk Armii Czerwonej. Zniszczono go do tego stopnia, że wymagał odbudowy. Prace, za które – jak wynika z przekazów pierwszych polskich mieszkańców Iławy – odpowiedzialny był ojciec Mieczysław Niepiekło OMI, ukończono we wrześniu 1948 roku.
Niedługo potem doszło, niestety, do pożaru kościoła. To tragiczne wydarzenie miało ogromny wpływ na integrację polskich mieszkańców Iławy. Za odbudowę kościoła po pożarze, do którego doszło 3 października 1948 roku (w okresie tzw. „tygodnia walki z Kościołem”), odpowiadał ponownie ojciec Mieczysław Niepiekło OMI.
W marcowo-kwietniowym wydaniu „Iławskich Rozmaitości” z 1991 roku ukazały się wspomnienia Aleksandra Sokołowskiego, który – jako świadek – ujawnił, jak doszło do pożaru i późniejszej odbudowy kościoła:
„Stało się to w ciepły, pogodny wieczór październikowy. Podpalenia dokonali, obrzucając kościół granatami zapalającymi, dwaj mieszkańcy Iławy […]. Obaj byli członkami PZPR. Nie ulega wątpliwości, że czynu tego dokonali z inspiracji określonej instytucji. Żaden z nich nigdy nie poniósł odpowiedzialności. O tym, że pali się kościół, zostałem poinformowany przez oficerów jednostki wojskowej stacjonującej przy ulicy 1 Maja […]. Gdy dobiegłem do palącego się kościoła, zastałem tam licznie zgromadzonych mieszkańców. Jedni płakali i modlili się, inni złorzeczyli wiadomym sprawcom. Ksiądz Mieczysław Niepiekło uratował Przenajświętszy Sakrament, wynosząc Go z płonącego kościoła. Powiatowa straż pożarna przystępowała do gaszenia pożaru, ale na próżno. Raz zapomniano węży, drugi raz końcówek do węży, a za trzecim razem nie było już co ratować. W rzeczywistym gaszeniu pożaru sprawnie brała udział jedynie zawodowa straż przeciwpożarowa PKP Parowozowni, podstawiając na tory kolejowe wagony z wodą. Robili wszystko, co było w ich mocy, ale kościół mając drewnianą więźbę dachową palił się bardzo szybko. Uratowano jedynie częściowo Prezbiterium. Ludność wciąż modląc się i złorzecząc podpalaczom wołała: odbudujemy go w krótkim czasie. Będzie jeszcze piękniejszy. Tak się też i stało”.
Jak wynika ze wspomnień Aleksandra Sokołowskiego, niedługo po pożarze ojciec Mieczysław Niepiekło OMI doprowadził do powołania Komitetu Odbudowy, organizując środki finansowe na przeprowadzenie prac. „Zadziwiająca była ofiarność Iławy – wspominał dalej Aleksander Sokołowski – którzy spieszyli z datkami pieniężnymi, składali złote zegarki, obrączki ślubne oraz opodatkowywali się miesięcznymi ratami w gotówce”. Odbudowany kościół poświęcono ponownie 9 października 1949 roku.
Trudno wyobrazić sobie dziś Iławę bez „białego” kościoła, ale też bez osób, które na przestrzeni lat tworzyły parafię, angażowały się w jej prace i były oparciem dla mieszkańców w trudnych czasach i wymagających chwilach – nie tylko w okresie powojennym, ale też w czasach pierwszej „Solidarności”.
