Iława, niem. Deutsch Eilau, miasto, powiat suski, na półwyspie jeziora wielkiego Jezierzyce (Geserich-See) położone, z lądem połączone 330 stóp długim mostem, o 69 kil. od Malborga, o 81 od Mławy, o 94 od Torunia. Rzeczka Iławka z jeziora tu wypływająca także miasto po jednej stronie okala. Otoczenie I. wogóle powabne, przeważnie lesiste.
Naprzeciwko i blisko miasta leży w jeziorze wyspa Wielka Żuława (Gr. Werder), na której jest szlach. folwark. R. 1868 liczyło miasto: ludności 3000 (r. 1816 było tylko 1570, obecnie około 5000), budyn. 450, dm. 224, obszaru mr. 8469. W miejscu znajdują się 2 kościoły, katol. i luterski, synagoga, szkoła luterska miejska, szkoła elementarna katol. Jest sąd obwodowy (Amtsgericht), magistrat, urząd pocztowy, stacya nieco odległa krzyżujących się tu kol. żel. toruńsko-wystruckiej i malborsko-mławskiej, urząd wyższy celny, stacya telegr., apteka doktor.
R. 1858 stał tu oddawna oddział ułanów. Jest fabryka świec, octu, dystylarnie itd. Kupców liczono r. 1850 większych 30, mniejszych 25, piekarzy 6, młynarzów 2, rzeźników 7, garb. 3, szewców 36, kuśnierzy 2, siodłarzy 5, introligator 1, fabr. sukna 1, tkaczów 2, krawców 12, stolarzy 13, stelmachów 2, tokarzów 3, zegarm. 2, kowali 3, ślósarzy 6, zdunów 11, szklarzów 2, grzebieniarz 1, malarz 1, farbiarzy 2 itd.
Odkąd zbudowano tu nowszym czasem koleje żel. i kanałem mazurskim (Oberländisch-masurischer Kanal) Jezierzyce połączono z Gdańskiem i Elblągiem, miasto znacznie się ożywiło. Trakt bity do niedawna tylko wiódł z I. do Susza i Kwidzyna. Obecnie więcej ich zapewne wybudują. Targi odbywają się na bydło i konie 4 razy, kramne także 4 razy, na len i płótno 3 razy.
Szczegołów z historyi prawie żadnych nie wiemy, głównie z tej przyczyny, że wszelkie papiery i akta zgorzały wraz z miastem r. 1706. Założone zostało za krzyżaków r. 1305 (Weber, Preussen vor 500 Jahren), przyłączone było do komturyi ostródzkiej, wójtów nie miewało. Zamek jednak znajdował się tu z kaplicą, jak niektórzy donoszą.
Ludność jest tu prawie tylko niemiecka (wyjąwszy katol.) i zlutrzona. Katolicy dłużej niż 3 wieki nie mieli nabożeństwa. Pomimo to utrzymali się choć nie zbyt licznie, r. 1868 było ich 304. Nowy parafialny kościół stanął tu dopiero około r. 1860 za teraźniejszego biskupa chełmskiego Jana Machwicza. Wyjmujemy o kośc., co podaje dyecez. szematyzm. Parafia Iława ma dusz 728; kościół tytułu Niepokal. Poczęcia N.M.P., patronatu biskupiego, erygowany 24 grudnia 1860, konsekrowany 31 maja 1860 r. Proboszcz Michał Czapiewski od roku 1866. Parafia utrzymuje się głównie kosztem stowarzyszenia dyecezal. św. Wojciecha i św. Bonifacego.
Wsie parafialne są bardzo liczne przyłączone, jako np. Iława, Prasneta (Alte Hütte), Borek, Karłowo (Carlau), Dąbrowo, Dół, Frejdyki, Nowe Wybudowanie (Freudenthal), Frednowo, Gardzień, Gardzieński młyn, Jezierzyce, Gromoty, Zielona karczma (Grünkrug), Ławice (Hausdorf), Ławicki młyn, Mały bór, Jażdżówki, Karaś, Kaspendorf, Kalitki, Kożanka, Tchorzanka M. i W. (Langguth), Łowizowo, Montyki, Nowa wieś (Neudorf), Nejdyki (Neuguth), Katarzynki (Neukrug), Piotrkowo, Piecki, Pikus, Kwiry (Quirren), Radomek (Kl. Radem), Rudzicz (Raudnitz), Czerwona karczma, Szczepkowo (Louisenhof), Schönforst, Szymbark, Szeplerzyzna (Schönerswalde), Zancik, Segnowy (Segenau), Dziarny (Gr. Sehren), Dziarnówko, Kamień (Stein), Kamionka (Gr. Steinerdorf), Silma (Kl. Steinersdorf), Stradomno (Stradem), Smolniki (Theerofen), Tynwałd (Tillwalde), W. Ostrów (Gr. Werder), Windyki (windeck), Wikielec (Winkelsdorf), Wilczan (Wolfsdorf) i w. i.
Szkółka katol. 1 dotąd utrzymuje się w Iławie dla 70 katol. dzieci. Przed reformacyą istniały na tej przestrzeni (w teraźniejszej iławskiej parafii) kościoły: w Iławie, Ławicach, Gromotach, w Szonfroście, w Dziarnach, Rudziczu, Montykach i Piotrkowie, które wszystkie przez inowierców zebrane zostały; z tych 6 w ich rękach zaginęły t.j. w Ławicach, Gromotach, Szoforście, Dziarnach, Montykach i Piotrkowie.
Iława, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880, t. 3., s. 263-264.
